زمان ئامرازێکی سروشتی و کۆمەڵایەتیە کە لە دەنگەکان پێکدێت و بۆ دەربڕین و گەیاندن بەکاردەهێنرێت. مرۆڤ بەم ئامرازە لەگەڵ یەکتردا دەدوێن و لەیەکتری تێدەگەن و دانوستانی پێدەکەن. زمان گرێدراوی ژیانی کۆمەڵگایە و  بە ژیانی ئەو کۆمەڵگایەوە بەستراوەتەوە و پێی دۆخدار دەبێت. بە زیندووهێشتنەوەی زمان تەنها لە رێگای ” ئاخاوتن، نووسین و بە ئاوێتەکردن بە ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگاوە رەوشدار دەبێت و بەردەوامی پێدەدرێت. 

وەک دەزانرێ، هەر گەل و نەتەوەیەک هەبوون و کولتووری ژین و ژیاری بە زمانی دایکیی ئافڕاندن دەکات. دایکان منداڵەکانیان فێری ئاخاوتن و زمان دەکەن و ئەو زمانە تایبەتە دەبێتە زمانی سروشتی – خۆزایی و رەسەن و بناغەیی کەسایەتی ئەو منداڵەیە – کەسەیە بنیات دەنێ. زمان کەرەستەیەکی بناغەیی ئاخاوتن، گفتوگۆ و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانە. بوارەکانی کولتور، وێژە، فۆلکلۆر، هۆشمەندی، شارستانیبوون، ئابوری و زانست لە رێگای زمانەوە دەئافڕێندرێ. ئەم ئافڕاندنە دۆخ و ئاستی زمان دەوڵەمەند دەکات و بەرەو پێشەوەی دەبات. هەر بۆیە زمان بۆ هەر گەل، نەتەوە و کۆمەڵێکی دیاریکراو شەنگەستەیە – ناسنامەیە و گرێدراوی بوون و نەبوونیەتی. دەتوانرێ بوترێت  ئامراز – کەرەستەی کە کۆمەڵ دەکاتە نەتەوە، زمان خۆیەتی.

دەوڵەتانی داگیرکەر لە رێگای بشاوتن، سووککردن و ناحەزکردنی زمانی کوردی دەیانەوێت گەلی کورد لەناو ببەن. هەر چەندە دەوڵەتی ئێران هەبوونی گەلی کورد رەدناکات، بەڵام زمانی کوردی ناخاتە ناو پرۆسەی پەروەردە و فەرمیەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە. هەروەها لەبەرامبەر پەروەردە و فێرکردنی زمانی کوردی سزای کوشتن و ترساندن و سێدارەدان دەسەپێنێت.

دەوڵەتی تورکیا هەبوونی خۆی بە لەناوبردنی نەتەوەی کورد دەبینێت، لە ساڵی 1925 لە مادەکانی 16, 15 ,13 ی ” پلانی رێکوپێک کردنی رۆژهەڵات” زمانی کوردی قەدەغە کرد و لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە تاوەکو ئەمڕۆ بە پلان ناوی هەموو شار، شارۆچکە، ناوچە، گوند، گەڕەک، شاخ – دەشت، کارێز و کانیاو، روبار و چەم، دۆڵ و گەرمیان و کوێستانەکانی کوردستانیان گۆڕی و ناوی تورکییان لەسەر دانا. بە شەڕی چەکداری مرۆڤی کورد دەکوژن زمان، کلتور، فۆلکلۆر، گۆرانی و موسیقا، سینەما و شانۆی کوردی قەدەغە دەکات و بەم شێوەیە دەیەوێ نەتەوەی کورد لەناو ببات.

لە شارە گەورەکان – مەتڕۆپۆلەکانی تورکیا لە رێگای چەتەکانیانەوە هێرش دەکەنە سەر ئەو کەسانەی کە بە کوردی دەدوێن، هونەرمەند و  کەسانێک کە لەناو خێزاندا بە کوردی دەئاخون دەکوژن. ئەوانەشی کە لە کوشتن نەجاتیان دەبێت لە رێگای دادگا چەتەئاساکانیانەوە دەخەنە کونجی زیندانەوە. بەم شێوەیە سیاسەتی قڕکردن و لەناوبردنی بەسەر گەلی کورد دەسەپێنێت.

لە رۆژاوای کوردستان لە ناوچە داگیرکراوەکانی وەکو ئافرین، گرێ سپی و سەرێکانی پەروەردە بە زمانی کوردی قەدەغە دەکات. بە چەتەکانیان دیموگرافیای ئەو هەرێمانە دەگۆڕێت.

لەبەر ئەم هۆکارانە:

ئێمە وەکو کۆمسیۆنی زمان. کلتور و پەروەردەی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان رۆژی 07 ئەیلولی 2024 لە رێگای تۆڕی ZOOM ەوە کۆنفڕانسێکی بەرفراوانمان ئەنجامدا. لە ئەنجامی گفتوگۆکاندا لەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە رێککەوتین:

１.  زمان موڵکی هیچ چین، گروپ، رێکخستنی سیاسی و سڤیل نیە. زمان هێمانێک – ئامرازێکی بناغەیی تەواوی گەل و نەتەوەیی یە. بۆیە دەبێ هەموو رێکخستنەکانی سیاسی، سڤیل، پیشەیی لە دژی سیاسەتی قڕکردن و بشافتنە هەلوێست وەرگرێت.

２.  دەبێ بەپێی ئەم ئامانجە کۆمیسیۆنی زمان، کلتور و پەروەردە وەکو دەزگایێکی ساززیئاسا کاربکات و بنەماکانی یەکیەتی زمان و پەروەردەی نەتەوەیی دابمەزرێنی.

３.  دەبێ کۆمیسیۆنێکی پسپۆڕ و لەلایەن کەسانی ئەکادیمی، پەروەردەیی و زمانزانەکانەوە کۆردیناسۆنێک دابمەزرێنرێت. لە کۆردیناسیۆنەکەدا کەسانی پسپۆر لە هەموو زاراوە کوردیەکان پێک بێت.

４.    دەبێ لە هەرێمەکاندا تێکڕای سازیی زمان و پەروەردە و خێزان و بنەماڵەکان بە رێکخستن بکات.

５.  لەپێناو ئەوەی کە توندوتیژیی لەناوبردن بەرتەنگ و کەمبکرێتەوە، دەبێ لە ناوەوەی وڵات لە هەموو ماڵێکدا قوتابخانەیەکی زمانی کوردی رێکبخرێ.

６.  لە سەرەتادا، بۆ ئەوەی کە منداڵەکانیان لە قوتابخانەکاندا پەروەردەی زمانی کوردی ببینن، بەتەنیا هەڵبژاردەی زمانی کوردی قەبوڵ بکەن و بەهەر جۆرێک بشکێتەوە پێویستە پەروەردەی غەیرە کوردی رەد بکرێتەوە.

７.  دەبێ کۆمیسیۆن لە وڵاتدا بۆ دەوڵەمەندکردنی زمان، لە زمانزانان، پێداگۆگ، ئانترۆپۆلۆگ – مرۆڤناس و کۆمەڵناس تیمیی لێکۆڵەران دابمەزرێنێت و لەناو خەڵکدا بە وشەی نوێ و مۆدێرن ئەو فەرهەنگانەی کە هەیە دەوڵەمەند بکات.

８.  پێویستەکۆمیسیۆن ئەو  پەڕتوک و  مەتەڕیال – کەرەستانەی فێربوونی زمانی کوردی کە هەیە تۆماریان بکات و بە دید و بۆچونەکانی تێکڕای سازیە پەیوەندارەکان مەتریالی هاوبەش ئامادە و چاپ بکات.

９.  هانی میدیاکان بدرێت، بۆ خێزانەکان پرۆگرامی پەروەردەیی تەلەڤزیۆنی ئامادە بکەن و بۆ بەکارهێنانی زمانی زکماکی – دایکیی بنەماڵەکان پەروەردە بکرێن. پەیوەست بەم مژارەوە زنجیرە فیلم و بۆ منداڵان زنجیرە فیلم کارتۆن ئامادەبکرێن و بڵاوبکرێنەوە.

１０.          دەبێ لە تاراوگە – دیاسپۆرا لە هەموو وڵاتەکان بۆ پەروەردە و فێرکردنی زمانی زکماکی خەباتێکی دیپلۆماسیانە بەرجەستە بکرێت. بۆ ئەوەش هەموو رێکخستنە سیاسی، کۆمەڵایەتی و سڤیلەکان پرسگرێیە ئایدیۆلۆژیەکانیان وەلا بنێن  و کار و خەباتی هاوبەش ئەنجام بدەن.

１１.          بۆ ئامادەکردنی بەڵگەنامە و ئەو کارانەی کە لەسەر زمانی کوردی کراون، تیمی لێکۆڵینەوە لە ئەکادیمسیۆن و پسپۆڕەکان دابمەزرێنرێت. پەیوەست بەمەوە  لەگەڵ زانکۆکان دا پەیوەندی توکمە و ستراتیژی دروست بکرێت.

１２.          پێویستە لە هەموو سازی و رێکخستنی سیاسی، سڤیل و کۆمەڵایەتیەکان دا ئاخاوتن بە زمانی کوردی فەرز بکرێت.

１３.          دەبێ  لەژێر سەرپەرشتی و سیوانی KNK دا لە هەر چوار بەشی کوردستان وێژەوان – نووسەران کۆبکرێنەوە و فیستیڤال، کۆنگرەی وێژەیی ئەنجام بدرێت.

１４.           هەموو شارەوانیەکان لە باکوری کوردستان هەل و دەرفەتی کارگێڕی و یاسایی خۆیان لەڕووی فێربوون و فێرکردنی زمانی کوردی کەڵک وەربگرن و  بۆ ئەو مەرەم و ئامانجە  سەفەربەری بکەن.

１５.          لە باشوری کوردستان  بۆ زیاتر پێشخستن و خزمەتکردن بە زمانی کوردی پێویستە حکومەتی هەرێم سیاسەتی زمان و پلانی زمانیی توکمەی هەبێت.

 

 

کۆمیسیۆنی زمان، کلتور و پەروەردەی

کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان – ک ن ک

2024.09.07